Thuyền và biển của Xuân Quỳnh đã được Phan Huỳnh Điểu phổ nhạc. Bài hát chinh phục mọi người không chỉ do chất nhạc hay giọng của ca sĩ mà còn ở chính phần lời. Khi chưa được phổ nhạc, Thuyền và biển đã có một đời sống riêng. Nó được chép trong nhiều sổ tay và truyền qua nhiều thế hệ. Những người đã yêu, đang yêu và sẽ yêu vô cùng cảm ơn nữ thi sĩ. Bởi lẽ Xuân Quỳnh đã nói hộ nỗi lòng của bao nhiêu lứa đôi. Nhà thơ đã biến hóa một cách sáng tạo cách nói của dân gian. Có lẽ không người Việt Nam nào không thuộc câu ca dao: Thuyền ơi có nhớ bến chăng? Bến thì một dạ khăng khăng đợi thuyền! "Thuyền" và "bến" trở thành cách nói quen thuộc gần gũi. Xuân Quỳnh giữ lại bài ca dao kia hình ảnh con "thuyền", còn "bến" vào thơ chị đã hóa thành "biển". Từ "bến" đến "biển" là một sự thay đổi về chất. Điều này làm cho Thuyền và biển của chị rất mới lạ. Mạch nguồn sâu xa của Thuyền và biển là ca dao nhưng khó nhận ra dấu vết ca dao trong bài thơ của chị. Ở đây, Xuân Quỳnh không chỉ diễn tả tâm trạng kẻ ở người đi mà diễn tả tâm trạng chung của người đang yêu: Chỉ có thuyền mới hiểu Biển mênh mông nhường nào Chỉ có biển mới biết Thuyền đi đâu về đâu Người ta nói rằng khi yêu có thể đoán được ý nghĩ của nhau, họ vẫn truyền cho nhau những bức điện vô hình, giữa họ dường như có một trường "điện từ" nên có thể "thần giao cách cảm". Một cử chỉ, một lời nói, một ánh mắt, một tiếng thở dài đều mang một ý nghĩa đặc biệt mà chỉ họ hiểu với nhau. Người ngoài không thể nào hiểu được. Xuân Quỳnh, chính bằng kinh nghiệm và sự từng trải của mình đã khẳng định và diễn tả một cách hình ảnh điều này. Nhưng đây chưa phải là những câu thơ đặc sắc. Những câu sau đây mới là những câu thơ thật hay: Những ngày không gặp nhau Sóng bạc đầu thương nhớ Những ngày không gặp nhau Lòng thuyền đau - rạn vỡ Có những câu thơ phải qua phân tích mới hiểu được cái hay, nhưng cũng có những câu thơ đọc lên đã thấy hay chẳng cần phải phân tích. Bốn câu thơ trên của Xuân Quỳnh thuộc loại thứ hai. Người đọc cảm nhận cái hay của nó bằng trực giác. Những câu thơ được cảm bằng trực giác như thế thường lưu giữ khá lâu trong trí nhớ. Có thể phân tích cách nói theo kiểu nhân hóa, có thể phân tích cách láy của một điệp từ, có thể phân tích hình ảnh "bạc đầu" hay "lòng thuyền đau - rạn vỡ" v.v... và v.v... Nhưng cứ làm như thế tôi e rằng sẽ phá mất thế hoàn chỉnh của nó. Cứ để nguyên như thế cho vần điệu lắng lại trong lòng độc giả. Tôi rất sợ sự "mổ xẻ" của mình phương hại đến những câu thơ rất đỗi tài hoa ấy. Thuyền và bến. Ảnh: T.H Khác với Thuyền và biển, Sóng không bắt nguồn từ ca dao mà từ bài thơ tình rất hay của Xuân Diệu. Xuân Quỳnh có mượn hình ảnh "sóng" để bày tỏ lòng mình, song cách thể hiện của Xuân Quỳnh hoàn toàn khác. Bởi tình yêu trong thơ Xuân Quỳnh khác với tình yêu trong Biển của Xuân Diệu. Nếu Xuân Diệu thông qua "sóng" để bày tỏ tình cảm mãnh liệt, vồ vập, sôi nổi của mình thì Xuân Quỳnh thông qua "sóng" để thể hiện khát vọng vươn tới của một tình yêu đầy trắc trở. Tình yêu trong Sóng của Xuân Quỳnh là một tình yêu đầy băn khoăn, day dứt. Trước Sóng, ta ít thấy trong thơ tình Việt Nam diễn tả trạng thái phức tạp như chị. Xuân Quỳnh là một trong số những người ít ỏi đã mạnh dạn nói lên điều sâu kín của cõi lòng mình. Bốn câu thơ mở đầu báo hiệu cho ta điều này: Dữ dội và dịu êm Ồn ào và lặng lẽ Sông không hiểu nổi mình Sóng tìm ra tận bể "Sóng" của Xuân Diệu đã là "sóng" của biển, còn "sóng" của Xuân Quỳnh vốn là "sóng" của "sông". Nhưng vì "sông" "không hiểu nổi mình" nên "sóng tìm ra tận bể". Khác nhau là chỗ ấy. Đáng lẽ "sóng" nên an phận. Bao nhiêu "sóng" đã an phận như thế. "Sóng" của Xuân Quỳnh không an phận, "sóng" cố vùng vẫy để thoát khỏi "sông", để vươn tới cái rộng lớn hơn, hiểu mình hơn, phù hợp với mình hơn. Đó chính là khát vọng vươn tới của con người có bản lĩnh trong cuộc sống. Bạn đọc đồng cảm với sóng của Xuân Quỳnh, tìm thấy trong sóng của Xuân Quỳnh niềm khát khao của mình. Sóng thể hiện một "phẩm hạnh" mới, một quan niệm mới, khác hẳn những gì đã thành nếp xưa nay. Cách xử sự của Xuân Quỳnh không như cách xử sự của người phụ nữ trong bài ca dao quen thuộc: Anh nói em cũng nghe anh Bát cơm lỡ đã chan canh mất rồi Nuốt vào đắng lắm anh ơi Nhả ra thì để tội trời ai mang! "Nghe anh" có nghĩa là em đã yêu anh nhưng muộn mất rồi! Bát cơm đã chan canh, đành chịu vậy! Yêu, chị cũng muốn yêu mà bỏ chồng thì sợ "tội trời". Thế là chị tự nhận về mình hai nỗi đau: đau khổ vì phải từ chối người mình yêu, đau khổ vì cố nuốt cho trôi bát canh "đắng" kia. Xuân Quỳnh thì không như thế, chị quyết tâm dứt bỏ cái không phù hợp với mình để vươn tới cái phù hợp với mình hơn. Nhưng từ "sông" ra "biển" là một chặng đường đầy trắc trở. Ra được "biển" rồi cũng không dễ gì đến được với "bờ"... Bao nhiêu là vật cản, bao nhiêu là ràng buộc đòi hỏi "sóng" phải vượt qua. Tình yêu có một sức mạnh phi thường: Ở ngoài kia đại dương Trăm nghìn con sóng đó Con nào chẳng đến bờ Dù muôn vời cách trở! Từ một tình yêu cụ thể, một hoàn cảnh cụ thể, Xuân Quỳnh đã kín đáo thể hiện khát vọng vươn tới của mình trong cuộc sống. Bài thơ tuy rất riêng nhưng cũng lại rất chung. Có lẽ vì vậy mà bạn đọc yêu mến, nâng niu, trân trọng Sóng của Xuân Quỳnh mặc dầu đã có Biển rất hay của Xuân Diệu. Mai Văn Hoan
