Sự tích chú cuội cung trăng Ngày xưa ở một miền nọ có một người tiều phu tên là Cuội. Một hôm, như lệ thường, Cuội vác rìu vào rừng sâu tìm cây mà chặt. Khi đến gần một con suối nhỏ, Cuội bỗng giật mình trông thấy một cái hang cọp. Nhìn trước nhìn sau anh chỉ thấy có bốn con cọp con đang vờn nhau. Cuội liền xông đến vung rìu bổ cho mỗi con một nhát lăn quay trên mặt đất. Nhưng vừa lúc đó, cọp mẹ cũng về tới nơi. Nghe tiếng gầm kinh hồn ở sau lưng, Cuội chỉ kịp quẳng rìu leo thoắt lên ngọn một cây cao. Từ trên nhìn xuống, Cuội thấy cọp mẹ lồng lộn trước đàn con đã chết. Nhưng chỉ một lát, cọp mẹ lẳng lặng đi đến một gốc cây gần chỗ Cuội ẩn, đớp lấy một ít lá rồi trở về nhai và mớm cho con. Chưa đầy ăn giập miếng trầu, bốn con cọp con đã vẫy đuôi sống lại, khiến cho Cuội vô cùng sửng sốt. Chờ cho cọp mẹ tha con đi nơi khác, Cuội mới lần xuống tìm đến cây lạ kia đào gốc vác về. Dọc đường gặp một ông lão ăn mày nằm chết vật trên bãi cỏ, Cuội liền đặt gánh xuống, không ngần ngại, bứt ngay mấy lá nhai và mớm cho ông già! Mầu nhiệm làm sao, mớm vừa xong, ông lão đã mở mắt ngồi dậy. Thấy có cây lạ, ông lão liền hỏi chuyện. Cuội thực tình kể lại đầu đuôi. Nghe xong ông lão kêu lên: Trời ơi! Cây này chính là cây có phép "cải tử hoàn sinh" đây. Thật là trời cho con để cứu giúp thiên hạ. Con hãy chăm sóc cho cây nhưng nhớ đừng tưới bằng nước bẩn mà cây bay lên trời đó! Nói rồi ông lão chống gậy đi. Còn Cuội thì gánh cây về nhà trồng ở góc vườn phía đông, luôn luôn nhớ lời ông lão dặn, ngày nào cũng tưới bằng nước giếng trong. Từ ngày có cây thuốc quý, Cuội cứu sống được rất nhiều người. Hễ nghe nói có ai nhắm mắt tắt hơi là Cuội vui lòng mang lá cây đến tận nơi cứu chữa. Tiếng đồn Cuội có phép lạ lan đi khắp nơi. Một hôm, Cuội lội qua sông gặp xác một con chó chết trôi. Cuội vớt lên rồi giở lá trong mình ra cứu chữa cho chó sống lại. Con chó quấn quít theo Cuội, tỏ lòng biết ơn. Từ đấy, Cuội có thêm một con vật tinh khôn làm bạn. Một lần khác, có lão nhà giàu ở làng bên hớt hải chạy đến tìm Cuội, vật nài xin Cuội cứu cho con gái mình vừa sẩy chân chết đuối. Cuội vui lòng theo về nhà, lấy lá chữa cho. Chỉ một lát sau, mặt cô gái đang tái nhợt bỗng hồng hào hẳn lên, rồi sống lại. Thấy Cuội là người cứu sống mình, cô gái xin làm vợ chàng. Lão nhà giàu cũng vui lòng gả con cho Cuội. Vợ chồng Cuội sống với nhau thuận hòa, êm ấm thì thốt nhiên một hôm, trong khi Cuội đi vắng, có bọn giặc đi qua nhà Cuội. Biết Cuội có phép cải tử hoàn sinh, chúng quyết tâm chơi ác. Chúng bèn giết vợ Cuội, cố ý moi ruột người đàn bà vứt xuống sông, rồi mới kéo nhau đi. Khi Cuội trở về thì vợ đã chết từ bao giờ, mớm bao nhiêu lá vẫn không công hiệu, vì không có ruột thì làm sao mà sống được. Thấy chủ khóc thảm thiết, con chó lại gần xin hiến ruột mình thay vào ruột vợ chủ. Cuội chưa từng làm thế bao giờ, nhưng cũng liều mượn ruột chó thay ruột người xem sao. Quả nhiên người vợ sống lại và vẫn trẻ đẹp như xưa. Thương con chó có nghĩa, Cuội bèn nặn thử một bộ ruột bằng đất, rồi đặt vào bụng chó, chó cũng sống lại. Vợ với chồng, người với vật lại càng quấn quít với nhau hơn xưa. Nhưng cũng từ đấy, tính nết vợ Cuội tự nhiên thay đổi hẳn. Hễ nói đâu là quên đó, làm cho Cuội lắm lúc bực mình. Ðã không biết mấy lần, chồng dặn vợ: "Có đái thì đái bên Tây, chớ đái bên Ðông, cây dông lên trời!". Nhưng vợ Cuội hình như lú ruột, lú gan, vừa nghe dặn xong đã quên biến ngay. Một buổi chiều, chồng còn đi rừng kiếm củi chưa về, vợ ra vườn sau, không còn nhớ lời chồng dặn, cứ nhằm vào gốc cây quý mà đái. Không ngờ chị ta vừa đái xong thì mặt đất chuyển động, cây đảo mạnh, gió thổi ào ào. Cây đa tự nhiên bật gốc, lững thững bay lên trời. Vừa lúc đó thì Cuội về đến nhà. Thấy thế, Cuội hốt hoảng vứt gánh củi, nhảy bổ đến, toan níu cây lại. Nhưng cây lúc ấy đã rời khỏi mặt đất lên quá đầu người. Cuội chỉ kịp móc rìu vào rễ cây, định lôi cây xuống, nhưng cây vẫn cứ bốc lên, không một sức nào cản nổi. Cuội cũng nhất định không chịu buông, thành thử cây kéo cả Cuội bay vút lên đến cung trăng. Từ đấy Cuội ở luôn cung trăng với cả cái cây quý của mình. Mỗi năm cây chỉ rụng xuống biển có một lá. Bọn cá heo đã chực sẵn, khi lá xuống đến mặt nước là chúng tranh nhau đớp lấy, coi như món thuốc quý để cứu chữa cho tộc loại chúng. Nhìn lên mặt trăng, người ta thấy một vết đen rõ hình một cây cổ thụ có người ngồi dưới gốc, người ta gọi cái hình ấy là hình chú Cuội ngồi gốc cây đa.. Phiên bản 2: Ngày xửa ngày xưa, ở một vùng quê nọ có một chàng tiều phu nghèo tên là Cuội, cha mẹ mất sớm nên Cuội chỉ sống một mình, nhờ sức khỏe nên hàng ngày lên rừng đốn củi về bán cho dân làng rồi đổi lấy gạo ăn. Một ngày, khi Cuội đi qua một hang sâu thì thấy có 4 con cọp con đang vui đùa với nhau, Cuội hoảng hốt trèo lên cây theo dõi thì phát hiện không có hổ mẹ ở nhà. Để tránh tai họa, Cuội liền cầm rìu vào và giết những con cọp kia đi, nhưng không may chàng vừa ra tay xong thì nghe tiếng gầm rợn người vang lại. Cuội vội thục mạng chạy lên cao nấp, chờ nó đi xa thì bò xuống. Nhưng Cuội vô cùng ngạc nhiên khi thấy con hổ mẹ đã từ từ ra khỏi hang, ngậm mấy lá cây rồi quay trở lại, nhai và thả vào miệng lũ con, mấy con hổ con uống xong tự dưng tỉnh lại như không có chuyện gì xảy ra. Biết loài cây quý, Cuội cứ rình đó chờ cơ hội rồi nhanh chóng mang cái cây quý về. Trên đường, Cuội đã cứu một ông lão, có lẽ kiệt sức ở trong rừng nên chết bên gốc cây, sau khi tỉnh dậy, ông biết được câu chuyện về giống cây quý liền dặn Cuội: "Đây có lẽ là duyên phận của con để tích đức, cứu người, con hãy chăm sóc nó cẩn thận, chớ có dùng nước bẩn mà tưới kẻo làm mất đi cây quý", nói đoạn ông lão liền bỏ đi. Sau khi trở về, nhớ lời ông lão dặn, Cuội rất cẩn thận trồng cây nơi thoáng đãng và chỉ dùng nước suối trong để tưới, hễ cứ gặp người nào không may gặp họa qua đời thì Cuội đều dùng lá cây thần cứu giúp, tiếng tăm vang xa muôn nơi. Một ngày, Cuội cứu được một cô gái trong vùng bị chết do dảy chân bên suối, sau khi tỉnh dậy, cảm kích tấm lòng Cuội nên cô đã đồng ý làm vợ chàng để trả ơn. Cuộc sống hai vợ chồng đang vui vẻ, hạnh phúc thì một ngày có đám thổ phỉ xuống núi muốn cướp cây thần của Cuội, chúng đã vô tâm giết hại vợ chàng, rồi còn bỏ đi nội tạng cô để cô không sống lại được. Nhưng vì không biết cây thần hình dáng như nào, mà nhà Cuội lại rất nhiều cây nên chúng đành trở về tay không khi dân làng ùa kéo tới. Cuội trở về nhà, thấy vợ bị như vậy liền dùng lá cây thần cứu nhưng không được vì người cô không còn nguyên vẹn. Khi thấy chủ đau đớn bên vợ, chú chó mà Cuội từng cứu sống đã đến bên và xin dâng phần nội tạng mình thay chủ. Cuội cảm động nhưng không dám thử, khi chú chó quyết hi sinh, chàng đành thử, thật thần kỳ khi vợ chàng sống lại thật. Cảm động trước sự hy sinh của chú chó, Cuội liền thử nặn một bộ nội tạng giả bằng đất rồi đặt vào người nó rồi cho dùng là cây, chú chó cũng sống lại được, Cuội mừng vui khôn xiết khi mọi chuyện lại ổn. Nhưng từ khi vợ chàng sống lại lần này thì tâm trí cô cứ hay lơ đễnh, rất hay quên những gì người khác dặn, do đó, cô đã quên lời chồng dặn phải tưới nước sạch để riêng cho cây mà lại lấy nước bẩn xung quanh mà tưới. Cuội thấy vậy vội chạy lại can ngăn nhưng không kịp, cây thần bỗng rung chuyển, rồi cây từ từ trồi hết rễ lên mà bay lên trời, Cuội vội vàng ôm lấy cây giữ lại nhưng không được, còn bị bay lên tận cung trăng cùng với cây thần. Kể từ đó, Cuội mãi phải ở lại trên đó mà nhìn xuống trần chứ không tài nào xuống được, đến ngày nay chúng ta cũng có thể thấy bóng cây cổ thụ khổng lồ đó và một chàng trai ngồi dưới gốc cây mà dân gian quen gọi là gốc cây đa. Có một số dị bản về người giết vợ Cuội có thể là đám trai làng hỏi cưới vợ Cuội thất bại nên sinh hận tìm cách hãm hại. Hoặc là Địa Mẫu, người phụ nữ cai quản Địa Ngục vì Cuội đã làm đảo lộn trật tự sinh tử luân hồi khiến người chết sống lại nên bà tìm cách dạy cho Cuội một bài học. ST.
